Diagnostyka słuchu fonemowego

Do badania słuchu fonemowego stosuje się:                                    

- próbę literową,

- próbę sylabową,

- próbę wyrazową.

Próba literowa:

Polega ona na pokazywaniu przez dziecko na tablicy liter, których nazwy, czyli głoski wymienia badający w dowolnej kolejności. Próba ta może być zastosowana do badania dzieci i osób umiejących pisać. Bardzo ważny jest sposób wymawiania głosek przez badającego, np.: spółgłoski bezdźwięczne powinny być wymawiane bezdźwięcznie i bez dodatkowego elementu wokalicznego (w formie e lub y).

 Próba sylabowa:

a)    dobiera się sylaby zbliżone brzmieniem i poleca się podnieść rękę w momencie usłyszenia określonej uprzednio sylaby.

b)    badania prowadzą dwie osoby, jedna wymawia daną sylabę, a druga powtarza za nią i czyni to prawidłowo lub nieprawidłowo. Uczeń powinien sygnalizować, czy powtórzenie było prawidłowe czy też nie.

•

Próba wyrazowa:

Do próby wyrazowej potrzebne są rysunki desygnatów, których nazwy są podobne brzmieniowo, są to tzw. paronimy. Badanie polega na pokazywaniu przez ucznia obrazka, którego nazwę wypowiada logopeda. W czasie badania powinien on znajdować się za uczniem lub zasłaniać sobie twarz, aby badany nie mógł odczytywać wyrazów z jego ust. Przed badaniem należy się upewnić, czy desygnaty przedstawione na tablicy są uczniowi znane.

Karty do testów słuchu fonemowego w próbie wyrazowej.

Jeżeli nie stwierdza się zaburzeń słuchu fonemowego, a mimo to w mowie mylone są głoski opozycyjne, to można przypuszczać, że przyczyną są zaburzenia kinestezji artykulacyjnej.

Zaburzenia słuchu fonemowego

Słuch fonemowy, jako podstawowy element czynności percepcji mowy, warunkuje osiągnięcie prawidłowego rozwoju wymowy oraz umiejętności czytania i pisania.

•Zaburzenia słuchu fonemowego w zależności od stopnia nasilenia:

- powodują trudności w odbiorze, analizie i syntezie słuchowej wyrazów,

- zaburzają prawidłowy rozwój wymowy lub wywołują zaburzenia mowy już rozwiniętej,

- utrudniają nabycie umiejętności pisania lub zaburzają umiejętność już nabytą,

- powodują trudności w rozumieniu złożonych instrukcji i poleceń słownych,

- utrudniają zapamiętywanie, powtarzanie trudnych wyrazów i dłuższych zdań, 

- upośledzają zdolność tworzenia zdań i opowiadań,

- ograniczają zasób słów, 

- przyczyniają się do występowania agramatyzmów i używania prymitywnych zdań w wypowiedzi, 

- powodują trudności z różnicowaniem podobnie brzmiących głosek,

- przyczyniają się do opuszczania wyrazów i końcówek wyrazów,

- powodują zamianę głosek dźwięcznych na bezdźwięczne, 

- oraz trudności z rozróżnianiem paronimów, czyli słów różniących się jedną głoską, np. t – d.

Wszystkie wymienione wcześniej dysfunkcje spowodowane nieprawidłowym rozwojem słuchu fonemowego mogą powodować trudności w interakcjach międzyludzkich, swobodnej komunikacji, problemy w szkole i wiele innych związanych z ogólnym funkcjonowaniem w przestrzeni społecznej.  

Etapy rozwoju słuchu fonemowego

•R. J. Lewin, obserwując dzieci, wyszczególniła pięć etapów kształtowania się słuchu fonemowego, które są jednocześnie etapami rozwoju mowy u dzieci.

I etap - przedfonetyczne stadium rozwoju mowy. U dziecka w ogóle nie występuje różnicowanie dźwięków, brak też rozumienia mowy czynnej.

II etap - występują już początki różnicowania fonemów najmniej podobnych. Wymowa dziecka jest niepoprawna, zniekształcona. Dziecko nie rozróżnia wymowy poprawnej od niepoprawnej u osób z otoczenia.

III etap - słuch fonematyczny rozwija się dalej. Dziecko zaczyna rozróżniać prawie wszystkie głoski. Umie też odróżnić wymowę poprawną od niepoprawnej.

IV etap - rozwój słuchu fonematycznego zbliża się ku końcowi (wiek przedszkolny). Dzieci, z nielicznymi pomyłkami, potrafią różnicować wszystkie głoski. Wymowa jest dość prawidłowa.

V etap - słuch fonemowy jest już całkowicie ukształtowany. Dziecko poprawnie różnicuje i wymawia głoski (wiek szkolny). 

Istota słuchu fonemowego

 1) Słuch fonemowy jest to zdolność do kwalifikowania wyróżnionych z potoku mowy głosek jako przynależnych do określonych, fonologicznie zdeterminowanych klas głosek. Nie jest to zdolność wrodzona, lecz wykształcająca się w dzieciństwie, pod wpływem bodźców słuchowych.  

 2) Słuch fonemowy, jako zdolność, pozwala wyodrębnić z potoku mowy wyrazy, w wyrazach - sylaby, w sylabach - głoski, uchwycić kolejność głosek w wyrazie, a także odróżnić poszczególne głoski, zwłaszcza głoski dźwięczne, od ich bezdźwięcznych odpowiedników.

O słuchu fonemowym innymi słowy można powiedzieć, że jest to zespół czynników psychicznych lub zdolność mózgu do kwalifikowania każdej głoski do tej, a nie do innej klasy głosek.

Aby lepiej zrozumieć istotę słuchu fonemowego należy wyodrębnić i rozróżniać pojęcie głoski i fonemu. 

•Głoska to najmniejszy element dźwiękowej formy wypowiedzi charakteryzujący się stałym zespołem cech:

    - artykulacyjnych, związanych z położeniem/ruchem poszczególnych elementów aparatu artykulacyjnego,

     - audytywnych, związanych ze słuchowym odbiorem dźwięku,

     - akustycznych, związanych z fizycznymi cechami dźwięku.

•Fonemem nazywamy najmniejszą jednostkę mowy rozróżnialną dla użytkowników danego języka. Fonem może mieć kilka reprezentacji dźwiękowych, występujących w różnych kontekstach lub też zamiennie.

•Reprezentacja fonemu to klasa głosek, które charakteryzują się stałym zespołem cech dystynktywnych, tzn. wyróżniających.

•

                                     ↑  →  ←

                      /s/→ [ s   s   s   s …]

•Pod wpływem utrwalania głosek najczęściej spotykanych w danej klasie głosek stanowiących określony fonem, proces identyfikacji z daną klasą staje się podświadomy.

•Główną funkcją identyfikacji z daną klasą głoski jest jak najszybsza identyfikacja wyrazu.

•Kiedy wyraz zostanie zidentyfikowany, a jego postać jest utrwalona w pamięci następuje szybkie zapominanie wyrażeń dźwiękowych, które pozwoliły na jego identyfikację.

•Po pewnym czasie do identyfikacji danego wyrazu wystarczą tylko niektóre głoski lub pewne konturowe cechy wyrazu.

Ogólnie o słuchu

Słuch, wg definicji, jest zdolnością organizmów żywych do percepcji i analizy fal dźwiękowych.

 Percepcja zachodzi na poziomie narządu słuchu – ucha.

Ucho dzieli się na: 

    - ucho zewnętrzne

    - ucho środkowe

    - ucho wewnętrzne

Fale dźwiękowe przez powietrze docierają do małżowiny usznej, następnie przewodem słuchowym zewnętrznym do błony bębenkowej.

•Pod wpływem drgań powietrza błona bębenkowa porusza przylegający do niej młoteczek.

•Drgania z młoteczka są przekazywane na kowadełko i strzemiączko. 

•Za pośrednictwem okienka owalnego drgania trafiają do ucha wewnętrznego, gdzie zamieniane są na impulsy nerwowe, które nerwem słuchowym docierają do ośrodków słuchowych w korze mózgowej.

Analiza bodźców słuchowych zachodzi na poziomie kory słuchowej zlokalizowanej w płacie skroniowym.

Głównym ośrodkiem odpowiedzialnym za odbiór, analizę i rozumienie dźwięków jest ośrodek Wernickego.